7. Η προφορική παράδοση των Πομάκων της Ροδόπης (αντί επιλόγου)

Οι διάφορες όψεις του λαϊκού πολιτισμού βασίζονται σε ένα πολυσύνθετο σύστημα σκέψης που συγκροτεί την τοπική πολιτισμική γνώση. Στην περίπτωση της προφορικής παράδοσης, αυτή βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με την ηλικία, το φύλο τους, την εκπαίδευσή τους, την οικονομική τους θέση και το επάγγελμά των φορέων της. Οι αφηγητές των παραμυθιών και οι τραγουδιστές των δημοτικών τραγουδιών λειτουργούν ως δεξαμενές αποθήκευσης και ως οχήματα αναμετάδοσης της πολιτισμικής γνώσης την οποία, όμως, αναδιαμορφώνουν δυναμικά αντλώντας τόσο από στοιχεία της προσωπικότητάς τους όσο και από το περιβάλλον της κοινότητας όπου ζουν.
Παρά το γεγονός ότι οι Πομάκοι της Ελλάδας δέχονται συχνά πιέσεις για την εγκατάλειψη της γλώσσας και του λαϊκού τους πολιτισμού, ακόμα διατηρούν ζωντανά τα στοιχεία αυτά. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των γυναικών της περιοχής Μύκης που διακρίνονται εύκολα καθώς επιμένουν να φορούν την παραδοσιακή τους ενδυμασία με την κόκκινη-μαύρη καρώ ποδιά (préstenlik). Το ίδιο ισχύει για την προφορική παράδοση, η διατήρηση και αναπαραγωγή της οποίας αποτελεί συνειδητή πράξη εθνοτικής ταυτοποίησης. Παρόλα αυτά επισημαίνεται πως καθώς η νέα γενιά απομακρύνεται από τις παραδοσιακές αξίες της κοινότητας ζει την εμπειρία μιας νέας πραγματικότητας σε μία συμβολική διάσταση.
Η εθνική ταυτοποίηση των Πομάκων της Ελλάδας γίνεται συχνά χρησιμοποιώντας κριτήρια όπως η γλώσσα, η καταγωγή, η θρησκεία, ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά και η υιοθέτηση κοινωνικών στάσεων. Οι ίδιοι οι Πομάκοι, στην επικοινωνία τους με μη-Πομάκους κάνουν συχνά τη διάκριση ανάμεσα στο «εμείς» και το «εσείς». Αναφέρονται στους náshine (οι δικοί μας) και στους váshine (οι δικοί σας), διαχωρισμός που λειτουργεί σε διάφορα επίπεδα: της οικογένειας, του χωριού, της ισλαμικής πίστης, της πομακικής γλώσσας. Κατά το παρελθόν ήταν περισσότερο ξεκάθαρη η διάκριση ανάμεσα στους Πομάκους και τους υπόλοιπους μουσουλμάνους της Θράκης (τουρκόφωνους και Ρωμά).
Η μετάβαση που παρατηρείται στους οικισμούς των Πομάκων από την κτηνοτροφία προς την καπνοκαλλιέργεια, και η επακόλουθη σταδιακή εγκατάλειψη των γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων μετά τη δεκαετία του 1970 οδήγησε σε εκτεταμένα φαινόμενα αστυφιλίας και αναζήτησης νέων μορφών εργασίας στα αστικά κέντρα. Οι ανάγκες της αγοράς εργασίας για οικοδόμους, ναυτεργάτες, εργάτες ναυπηγείων, σερβιτόρους, μπογιατζήδες, βιομηχανικούς εργάτες κλπ έστρεψε τους Πομάκους προς νέες ασχολίες, γεγονός που αναμφισβήτητα επηρέασε την καθημερινή τους ζωή και τη συγκρότηση των κοινωνικών τους σχέσεων. Βιώνοντας την πραγματικότητα μιας διαρκούς κοινωνικο-οικονομικής μετάβασης οι Πομάκοι της ελληνικής Θράκης διατηρούν χαρακτηριστικά της προφορικής τους παράδοσης. Τα λαϊκά παραμύθια, οι παροιμίες και τα δημοτικά τους τραγούδια μεταβιβάζονται ακόμα από γενιά σε γενιά ως στοιχεία που συγκροτούν τη συλλογική ταυτότητά τους. Μια ταυτότητα που ορίζεται άλλοτε μέσα από τη γλώσσα, άλλοτε μέσα από έθιμα και παραδόσεις κι άλλοτε μέσα από μια αίσθηση κοινής καταγωγής και διαφοροποίησης έναντι των «άλλων».