1. Η προφορική παράδοση των Πομάκων της Ροδόπης

Εξετάζοντας την προφορική παράδοση των Πομάκων, θα πρέπει να την προσεγγίσουμε ενταγμένη στο ιστορικό, γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο της οροσειράς της Ροδόπης. Επίσης, θα πρέπει οπωσδήποτε να εξεταστεί το πολιτισμικό υπόβαθρο της ευρύτερης περιοχής της Θράκης, καθώς στην οροσειρά της Ροδόπης συνυπάρχουν εδώ και αιώνες πολλά φύλα με τα δικά τους γλωσσικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά γνωρίσματα. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ Ελλήνων, Βουλγάρων, Τούρκων, Πομάκων, Τσιγγάνων και άλλων εθνοτικών ομάδων έχουν καθορίσει την διαμόρφωση της σημερινής πολυπολιτισμικής Θράκης. Όπως έχει τονιστεί, οι παραδοσιακές κοινότητες των Πομάκων της οροσειράς της Ροδόπης αντανακλούν χαρακτηριστικά μικρών ορεινών αγροτικών κοινωνιών. Οι ορεινές κοινότητες των Πομάκων της Ροδόπης μέχρι και τα μέσα του 20ου αι. ήταν πληθυσμιακά αμιγείς, με χαρακτηριστικά κλειστής ομάδας, χωρίς όμως να στερούνται επικοινωνίας με το ευρύτερο χώρο της Ροδόπης. Σε πολλές φάσεις, οι κοινότητες των Πομάκων λειτούργησαν σαν γέφυρα που συνέδεε τη Θράκη με τη Βουλγαρία και τον Ελληνικό πολιτισμό με το Ισλάμ. Ο κατακερματισμός, η ενδογαμία, η εσωστρέφεια και η αυτάρκεια των αγροτικών πομακικών κοινοτήτων δεν τους εμπόδιζε να συμμετέχουν σε ένα δίκτυο εμπορικών αλλά και πολιτιστικών συναλλαγών και να διασχίζουν μεγάλες αποστάσεις ακολουθώντας τις ορεινές διαδρομές της Ροδόπης, όταν αυτό ήταν απαραίτητο.
Στο πέρασμα των αιώνων οι Πομάκοι συχνά βρέθηκαν ανάμεσα σε διαφορετικές γλώσσες, θρησκείες, πολιτικές επιλογές. Δέχθηκαν τις επιδράσεις των γειτονικών πολιτισμών, άλλοτε μέσα από μακροχρόνιες διαδικασίες και άλλοτε μέσα από έντονες πιέσεις. Το γεγονός ότι οι τοπικές διάλεκτοι της πομακικής έμεναν μέχρι πρόσφατα δίχως γραφή παράλληλα με την τριγλωσσία που επιβλήθηκε θεσμικά στους Πομάκους μαθητές μέσα από τη μειονοτική εκπαίδευση συνέτεινε στην υποτίμηση της μητρικής γλώσσας και στην παράλληλη χρήση της πομακικής με την ελληνική και την τουρκική. Παρόμοια, ο λαϊκός πολιτισμός των Πομάκων της Θράκης έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες. Πολλά έθιμα έχουν εγκαταλειφθεί ή έχουν μεταλλαχθεί, ενώ τα πανηγύρια χάνουν το θρησκευτικό τους χαρακτήρα και μετατρέπονται σε αφορμή συνάντησης και επαναπροσδιορισμού των νοητών ορίων της κοινότητας. Ιδιαίτερα κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα παρατηρούνται σημαντικές μεταβολές στις παραδοσιακές κοινότητες των Πομάκων. Το γεγονός ότι τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα ήταν επιτηρούμενη ζώνη κατά τα χρόνια του ψυχρού πολέμου συνέτεινε στην έλλειψη εκσυγχρονισμού, στην οικονομική αυτάρκεια και τον αποκλεισμό των πομακικών οικισμών από τα οικονομικά και πολιτικά τεκταινόμενα. Σήμερα ο αριθμός των Πομάκων της Ελλάδας υπολογίζεται γύρω στις 38.000, αριθμός που αποτελεί το 34% της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη.
Σχετικά με την ιστορική καταγωγή των Πομάκων έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες. Ο Π. Παπαχριστοδούλου αναφέρει ότι ο «εβουλγαρισμός» των κατοίκων της Ροδόπης αρχίζει από το 1344 με την κατάληψη της Φιλιππουπόλεως και Στενημάχου. Ως προς τον εξισλαμισμό, συχνά εκφράζεται η άποψη ότι οι Πομάκοι δέχτηκαν τη Μωαμεθανική θρησκεία γύρω στα τέλη του 17ου αιώνα. Νεώτερες μελέτες αναδεικνύουν σαν βασική αιτία του εξισλαμισμού την απαλλαγή από τη δυσβάσταχτη φορολογία, ενώ παράλληλα τονίζουν πως ο εξισλαμισμός ήταν σταδιακός, είχε ήδη ξεκινήσει από το πρώτο ήμισυ του 16ου αιώνα και συνεχίστηκε μέχρι το 18ο αιώνα και αργότερα. Σημειώνεται πως κατά την επίσκεψη του μοναχού Παχώμιου Ρουσάνου (1508-1553) στην Ξάνθη γύρω στο 1550 έξι έως εννέα χωριά της ορεινής Ξάνθης είχαν ήδη στραφεί προς το Ισλάμ. Aν και η μελέτη των οθωμανικών αρχείων έχει αναδείξει τις κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις του εξισλαμισμού, οι λεπτομέρειες μέσα από τις οποίες έγινε ο εξισλαμισμός δεν είναι πάντοτε γνωστές. Θεωρείται βέβαιο πως το φαινόμενο εξελίχτηκε διαφορετικά από περιοχή σε περιοχή και μέσα από πολλές διαδοχικές φάσεις. Σαν βασικοί λόγοι που οδήγησαν χριστιανικούς πληθυσμούς στη μεταστροφή τους προς το Ισλάμ έχουν προταθεί: α) παράγοντες κοινωνικο-οικονομικοί (απαλλαγή από φορολογίες, κοινωνική άνοδος, ενσωμάτωση στο αστικό σύνολο, στρατιωτική οργάνωση κλπ) β) παράγοντες θρησκευτικοί (μείωση των κληρικών, αντιπαλότητες ανάμεσα στις υπάρχουσες εκκλησίες, θρησκευτικά κίνητρα κλπ) γ) παράγοντες πολιτικοί (καθοριστικός έλεγχος από τη μεριά της οθωμανικής εξουσίας, οι συνέπειες από αποτυχημένες εξεγέρσεις κλπ) δ) άλλοι παράγοντες (συναισθηματικοί, λόγω γάμου κλπ).