6. Λαϊκές παραδόσεις, παροιμίες και αινίγματα των Πομάκων

Εκτός από τα παραμύθια και τα δημοτικά τραγούδια, οι λαϊκές παραδόσεις αποτελούν επίσης αναπόσπαστο κομμάτι της προφορικής παράδοσης των Πομάκων. Μικρές ιστορίες, που κινούνται στα όρια μεταξύ πραγματικού και εξωπραγματικού, εμπλουτίζουν τη γλωσσική επικοινωνία των Πομάκων αναζωπυρώνοντας τη συλλογική τους μνήμη. Παραδόσεις για δράκους και φίδια, για νεράιδες, στρίγκλες και φαντάσματα, για θαύματα αγίων αλλά και θρυλικές αναφορές για τη δημιουργία των πομάκικων χωριών μεταδίδονται συχνά από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά. Πολλές από αυτές τις παραδόσεις τις συναντάμε και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Για παράδειγμα η πομάκικη παράδοση από την περιοχή Πάχνης για τη γριά που έμεινε η σκιά της πάνω σε μια πέτρα όταν απευθύνθηκε στο Μάρτη λέγοντάς του Μárta, Márta, kaná mózha da mi stórish? (Μάρτη, Μάρτη, τι μπορείς να μου κάνεις;) κι εκείνος τη φύσηξε και την κόλλησε πάνω σε ένα βράχο αναφέρεται από το Ν.Γ.Πολίτη σε πολλές παρόμοιες παραλλαγές από την Αρκαδία, τη Γορτυνία και τη Μακεδονία.
Κοινή σε πολλά πομακοχώρια είναι η παράδοση της ομαδικής αυτοκτονίας των κοριτσιών. Σε όλες τις περιπτώσεις αναφέρεται ότι νέες Πομακοπούλες προτίμησαν να γκρεμιστούν από ένα βράχο για να αποφύγουν τη σύλληψη από τους Τούρκους. Η συγκεκριμένη παράδοση πιστεύεται ότι ανάγεται χρονολογικά στο 16ο-17ο αιώνα, περίοδο του εξισλαμισμού των Πομάκων της οροσειράς της Ροδόπης. Ανάμεσα στις τοποθεσίες της Θράκης που συνδέονται με τη παράδοση αυτή αναφέρουμε το βράχο Gulém Kámen (μεγάλη πέτρα) στη Γλαύκη, τους βράχους Mómtski Kámen (πέτρα του κοριτσιού) κοντά στο Ωραίον και βορειοανατολικά της Πάχνης και βόρεια της Κοτάνης, το βράχο Chervén Kámen (κόκκινη πέτρα) στη Μάνταινα καθώς και την κορυφή Marína πάνω από το χωριό Αιώρα. Αντίστοιχες παραδόσεις θυσίας κοριτσιών για να αποφύγουν τη σύλληψη από Τούρκους συναντάμε και στα Πομακοχώρια της Βουλγαρίας. Τέτοιες τοποθεσίες υπάρχουν στο Σμόλυαν (βράχος Neviásta), στη Σιρόκα Λάκα και κοντά στο Ζλατογκράντ (Mómin Kámen). Σε πολλές περιπτώσεις αναφέρεται ότι βρέθηκαν κατά το παρελθόν διάφορα αντικείμενα (όπως π.χ. δαχτυλίδια) στη βάση του γκρεμού. Είναι πιθανόν οι παραδόσεις αυτές να αντιστοιχούν σε ένα και μόνο ιστορικό γεγονός που έμεινε βαθιά χαραγμένο στη μνήμη των Πομάκων έτσι που να ταυτίζουν κάθε απότομο βράχο με την ιστορία της ομαδικής θυσίας των κοριτσιών.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα πομάκικη παράδοση, που αναφέρεται στη μαγική επίκληση της βροχής, καταγράψαμε στο χωριό Ρεύμα. Η παράδοση αναφέρεται από τους κατοίκους του χωριού για να εξηγήσει την ονομασία της ψηλότερης κορυφής της ελληνικής Ροδόπης: της κορυφής Γυφτόκαστρο (υψόμ. 1827) που οι Πομάκοι ονομάζουν Tsingené hisár:

Κάποτε είχε πέσει στην περιοχή της Ροδόπης μια τρομερή ξηρασία. Οι άνθρωποι ταλαιπωρούνταν από την έλλειψη νερού και αποφάσισαν να κάνουν λιτανεία προς το Θεό. Τρεις τσιγγάνοι ανέβηκαν τότε στην ψηλότερη κορφή της περιοχής και στοίβαξαν πέτρες φτιάχνοντας ένα ψηλό πύργο. Ανέβηκαν στην πιο ψηλή από τις πέτρες αυτές κρατώντας ο ένας ένα πυρσό, ο άλλος έναν άδειο τενεκέ και ο τρίτος έναν κουβά νερό. Ο πρώτος με τη φωτιά άρχισε να μιμείται τις αστραπές του ουρανού, ο δεύτερος άρχισε να χτυπάει τον άδειο τενεκέ κάνοντας τις βροντές και ο τρίτος πετούσε λίγο νερό στον αέρα με τον κουβά κάνοντας πως βρέχει. Ο Θεός που τους έβλεπε τι κάνουν θύμωσε. Φύσηξε ένας ξαφνικός δυνατός αέρας και πέταξε τους τρεις ανθρώπους ψηλά και χάθηκαν. Ο ίδιος αέρας παρέσυρε μια τεράστια πέτρα και την πέταξε στη νήσο Θάσο. Για το λόγο αυτό η Θάσος πήρε το όνομά της, επειδή η πέτρα ζύγιζε εκατό κιλά [στα τουρκικά: taş-yϋz = πέτρα - εκατό].

H ίδια παράδοση παραλλάσσεται ως εξής στο γειτονικό χωριό Ωραίον:
Οι τσιγγάνοι φτιάξανε έναν πανύψηλο πύργο στην κορφή του βουνού και έλεγαν πως δεν υπάρχει Θεός. Έλεγαν πως τον σκότωσαν με μια σφεντόνα. Τότε ο Θεός είπε στον Τζεμπρήλ [Γαβριήλ] να πάρει κόκκινη μπογιά και να τη ρίξει πάνω τους. Εκείνοι τότε είπαν πως αυτό είναι το αίμα του Θεού που σκοτώσανε.

Πολλές είναι και οι θρησκευτικές παραδόσεις που σχετίζονται με τεκέδες και μουσουλμάνους αγίους. Μερικές από αυτές αναδεικνύουν την έντονη παρουσία του μπεκτασισμού στα πομακοχώρια της Θράκης. Αξίζει να αναφέρουμε τρεις τέτοιες θρησκευτικές παραδόσεις από τα Άσκυρα, τις Θέρμες και το Αιμόνιο:

Ο τάφος της νύφης
Κοντά στα Άσκυρα, στα βόρεια του Σουνίου βρίσκεται ένας μικρός μουσουλμανικός τεκές στην τοποθεσία Γκελίν Μεζάρ (ο τάφος της νύφης). Στα παλιά τα χρόνια πηγαίνανε μια νύφη στο γαμπρό με το μουλάρι. Καθώς είχαν σταματήσει στη συγκεκριμένη τοποθεσία, η νύφη πέταξε σαν πουλί και μετά έπεσε στο χώμα. Το χώμα γέμισε αίμα και η νύφη εξαφανίστηκε.

Ο Μπουνταλά χότζα των Κάτω Θερμών
Ο Μπουνταλά χότζα ήταν άγιος άνθρωπος(evliyá). Στον τόπο όπου βρίσκεται σήμερα ο τεκές των Θερμών είχε φυτέψει καλαμπόκι. Όταν κάποτε γινόταν πόλεμος στη Ρωσία, ο Θεός τον πήρε και τον ξαναέφερε. Όταν η γυναίκα του είδε αίμα στα χέρια του, αυτός της είπε ότι είχε σκοτώσει ένα βατραχάκι. Όταν μια μέρα πήγε στο χωράφι του ξανά ο Χασάν, φίλος του Μπουνταλά χότζα, είπε στη γυναίκα του να του φέρει φαγητό, όμως χωρίς να πλησιάσει, αλλά να πάει προς το ποτάμι. Εκείνη, όμως, πλησίασε και είδε επτά άτομα με πράσινα φέσια. Τότε η γυναίκα ξαναγύρισε και πήγε στο ποτάμι και άρχισε να φωνάζει το Χασάν. Εκείνος τότε της είπε: Εγώ σου είχα πει να μην έρθεις κοντά μου κι εσύ ήρθες.

Η κατάρα των επισκεπτών
Οι κάτοικοι του Αιμονίου δεν μπορούν να φτάσουν τις 41 οικογένειες γιατί, λένε, έχει πέσει κατάρα στο χωριό να μην έχει πάνω από 40 οικογένειες. Η κατάρα δόθηκε από κάποιους ταξιδιώτες που νυχτώθηκαν έξω από το χωριό και σταμάτησαν εκεί για να ζητήσουν φιλοξενία αλλά οι κάτοικοι τους την αρνήθηκαν.

Την προαναφερθείσα παράδοση συναντάμε και σε άλλα μικρά χωριά όπως ο Κύκνος και το Μέγα Εύμοιρο. Στην πλήρη εκδοχή της αναφέρεται σε συγκεκριμένα πρόσωπα αγίων, τον Καρατζά Αχμέτ και την αδελφή του Αϊσέ, οι τάφοι των οποίων βρίσκονται στον Εχίνο. Ο τρόπος με τον οποίο η αναφορά στην κατάρα των δύο αγίων επιβιώνει στους διάφορους οικισμούς δείχνει πώς μία παράδοση μπορεί να λειτουργήσει ως κρίκος για το ταξίδι του προφορικού λόγου στις ορεινές κοινότητες.
Μετά τη σύντομη αναφορά μας στις παραδόσεις των Πομάκων είναι σκόπιμο να περάσουμε στις πομάκικες παροιμίες (stári dúmi/ yevéltski dúmi), που ως σύντομες φράσεις δεν αποσκοπούν στο να διδάξουν αλλά στο να εκφράσουν κάποιες γενικές αλήθειες. Με τρόπο άλλοτε αλληγορικό κι άλλοτε σκωπτικό συμπυκνώνουν μέσα από ζωντανές εικόνες ένα τεράστιο πλούτο της λαϊκής φαντασίας. Παραθέτουμε πιο κάτω μια μικρή ανθολογία πομάκικων παροιμιών που έχουμε καταγράψει σημειώνοντας και το χωριό όπου καταγράφηκαν. Τις ίδιες παροιμίες συναντάμε και σε πολλά άλλα χωριά, με μικρές διαφοροποιήσεις:

As edín kámen duvár ne stánava [Άσκυρα]
Με μια πέτρα ντουβάρι δε γίνεται (Ένας κούκος δε φέρνει την άνοιξη)

Barzhátana kúchka slâpa gi ráda [Μύκη]
Η βιαστική σκύλα τυφλά παιδιά γεννάει (Όποιος βιάζεται σκοντάφτει)

Chúzdono magáre na sredé pot rastaváre [Σμίνθη]
O ξένος γάιδαρος στη μέση του δρόμου σε ξεφορτώνει (Ο ξένος σε εγκαταλείπει εύκολα)

She dóyde vréme drébnïte kámenye she chúkot yódrite, yódrite she strashót. [Μύκη]
Θα έρθει καιρός που οι λεπτές πέτρες θα χτυπούν τις χοντρές κι οι χοντρές θα σπάνε.
[Λέγεται ως επιβεβαίωση του γεγονότος ότι οι νέοι δεν ακούνε πλέον τους πιο ηλικιωμένους]

Náyto budalá faf kasabáta náyto akïlí faf séloto [Δημάριο]
O πιο βλάκας στην πόλη, ο πιο έξυπνος στο χωριό (ειρωνικά / στην πραγματικότητα πιστεύεται πως ο πιο έξυπνος είναι στην πόλη)

Ni móy glôda aysá kakvó stánava, glôday sétne kakó she stáne [Δημάριο]
Μην κοιτάς τι έγινε, κοίτα μετά τι θα γίνει

Akú ímash nafelíta múle, prémeni go [Γλαύκη]
Αν έχεις νευρικό μουλάρι, άλλαξέ το.

Stóri húbavo da si náydesh belóto [Προσήλιο]
Κάνε το καλό να βρεις το μπελά σου

Vóri u fukaró da sa nayedésh hléba, vóri u zengíne da ta príbiyet at sópa [Γλαύκη]
Πήγαινε σε φτωχό να χορτάσεις ψωμί, πήγαινε σε πλούσιο να σε σκοτώσουνε στο ξύλο
Sas súhono dórvo i suróhono gorí [Γοργόνα]
Μαζί με το ξερό ξύλο και το βρεγμένο καίγεται.

Hráni dúshe da ti slúshe [Σάτρες]
Τάιζε την ψυχή για να σε ακούει

Kápka kápka vir stánava [Ρύμη-Σέλερο]
Σταγόνα σταγόνα λίμνη γίνεται

Dur ni si vídish rakáte na mói zbéri batzákate [Ρύμη-Σέλερο]
Πριν δεις το ποτάμι μη μαζεύεις το μπατζάκι

Dur na yáhnish magáreno namói tranká negáte [Mάνταινα]
Πριν ανεβείς στο γαϊδούρι μην κουνάς τα πόδια σου

Zhîyet kradé néma kadé da go kladé [Γλαύκη]
Όποιος κλέβει δεν έχει πού να το βάλει

Stára kórpi, kóntse gúbi [Γλαύκη]
Παλιά ράψε, κλωστή να χάνεις (όταν ράβεις παλιά ρούχα, χαλάς την κλωστή σου / Τον αράπη κι αν τον πλύνεις το σαπούνι σου χαλάς)

Sas súho gos ríba ne fáta sa [Εχίνος]
Με στεγνό πισινό ψάρι δεν πιάνεται

Μlógoto dúmi némat mésto [Ωραίον]
Τα πολλά λόγια δεν έχουν τόπο (τα πολλά λόγια είναι φτώχεια)

Dve záyka nimói so fíre, ti edín she fíresh [Ωραίον]
Δυο λαγούς μην κυνηγάς, τον ένα θα κυνηγάς

Στις πομάκικες παροιμίες διατυπώνονται με τρόπο αποφθεγματικό αλήθειες που αποκτήθηκαν μέσα από την πείρα της ζωής. Έτσι το κύρος τους είναι ιδιαίτερα υψηλό και η αξία τους, πέρα από διδακτική, είναι και κοινωνική. Συνοψίζοντας τη λαϊκή σοφία οι παροιμίες συγκροτούν τα αποδεκτά και μη αποδεκτά πρότυπα της κοινότητας. Οι ομοιότητες με τις ελληνικές αλλά και γενικότερα τις βαλκανικές παροιμίες είναι εμφανείς, καθώς εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό συνεχές με αδιάκοπους αλληλοδανεισμούς και έντονες αλληλεπιδράσεις.
Παρόμοιες αλληλεπιδράσεις μπορούν να επισημανθούν και στην περίπτωση των πομάκικων αινιγμάτων. Μέσα από ιδιαίτερα ευφυείς σύντομες ερωταποκρίσεις δίνονται μοτίβα που έχουν μορφή περιγραφική ή αφηγηματική. Η ασάφεια στην αρχική διατύπωση οδηγεί σε προβληματισμό μέχρι την αποκάλυψη, η οποία είναι ένα είδος λύτρωσης. Μέσα στα πομάκικα αινίγματα επιβιώνουν αξιόλογα γλωσσικά και πολιτισμικά στοιχεία που σχετίζονται τόσο με την καθημερινή ζωή των Πομάκων όσο και με την βαθύτερες πνευματικές και υπερφυσικές αναζητήσεις. Έτσι το αίνιγμα (Μύκη:gátka,Δημάριο: kutáenye) από απλό παιχνίδι γίνεται ο τρόπος της διαφύλαξης ενός μυστικού μέσω της γλώσσας, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην καλλιέργεια του γλωσσικού αισθήματος. Αξίζει να παραθέσουμε εδώ ορισμένα αινίγματα όπως τα κατέγραψε ο Π.Θεοχαρίδης:

Enná rábota tséla déne yedé pak so ne nagadé. Kakná yo ? ... Vodenítsa !
Ένα πράγμα όλη μέρα τρώγει και δε χορταίνει. Τι είναι; … Ο μύλος!

Varví, varví, nadzát so ne vráshta. Kakná yo? … Rekána!
Πάει, πάει, πίσω δε γυρνάει. Τι είναι; … Το ποτάμι!

Ye vórvem i to varví, ye sônnom i to sônne. Kakná yo? …. Sénka!
Εγώ περπατώ κι αυτό περπατάει, εγώ στέκομαι κι αυτό στέκεται. Τι είναι; … H σκιά!

Af ennó uvarlésto kóshto dvomína arkadáshe. Edínayon e zholt i drúgiyon bel. Kakná yo? … Yéitse!
Σ’ ένα στρογγυλό σπίτι δύο φίλοι. Ο ένας κίτρινος, ο άλλος άσπρος. Τι είναι; … Το αυγό!

Enná mútska lámpa kugáno nanósh sfétne rasfétova vrit dünyóso. Kakná yo? … Lôskovitsa!
Μία μικρή λάμπα όταν μια φορά λάμπει όλο τον κόσμο φωτίζει. Τι είναι; … Η αστραπή.

Varvôt, ostánavot. Kakná yo? … Insáni, hayváne. …. Dírka!
Πηγαίνουν, αφήνουν. Τι είναι; … Άνθρωποι, ζώα. … Πατημασιά!

Dvomína brátya ímot aradá ennó barchíno. Ennóno íshte da víde drúgone am ne mózhot. Kakná yo? ... Ochíte!
Δυο αδέλφια έχουν ανάμεσά τους ένα βουνό. Το ένα θέλει να δει το άλλο μα δε μπορούν. Τι είναι; … Τα μάτια!

Nastése na annó rávno mésto izlízot mlógu ófche da pasót. Bannósh ofchérion izlíza, bannósh ne. Kakná yo? Nibóso, zvézdi, mesechínka!
Τη νύχτα σε ένα λιβάδι βγαίνουν πολλά πρόβατα να βοσκήσουν. Ο τσοπάνος κάποτε βγαίνει, κάποτε όχι. Τι είναι; … Ο ουρανός, τα άστρα, το φεγγαράκι!